Fot. Kazimierz Netka.

Od 10 lutego 1920 roku Polska zaczęła pokazywać na Pomorzu Gdańskim, że może być jednym z najnowocześniejszych państw świata. Gdyński modernizm, port i miasto Gdynia są tego dowodami

Fot. Kazimierz Netka.

Gdyński modernizm, czyli powstały w latach 20. i 30. ubiegłego wieku nowoczesny, pionierski, awangardowy styl w budownictwie, z kilku powodów zasługuje na uznanie. Po pierwsze, jest wspaniałym przykładem nowego trendu m.in. w architekturze z okresu międzywojennego. Po drugie – powstał w Gdyni – mieście, które jest jednym z najmłodszych w Europie. Po trzecie ten gdyński modernizm stworzyła jedna z najmłodszych w Europie, i bardzo unikatowa cywilizacja, kultura; polska Cywilizacja ekspatriantów, czyli przymusowych lub dobrowolnych imigrantów. Ekspatrianci najpierw wydobyli teren m.in. Kaszub z nędzy, z zacofania, z niewiedzy. Przyłączyli Pomorze Gdańskie do świata, można powiedzieć, bo to ekspatrianci zbudowali port Gdynię ale też np. koleje (m.in. z Pucka do Helu i z okolic Bydgoszczy przez Kościerzynę do Gdyni), szosy, i oczywiście otwierając Polskę na morza i Oceany, stwarzając wspomniane już Miasto i Port Gdynia, a w niej – modernistyczne śródmieście.

Potem dziełem tej Cywilizacji Ekspatriantów, ale tez cywilizacji mądrości, nowoczesności, wolności były odbudowy po II wojnie światowej, w tym ratowanie Żuław (których stolicą jest Gdańsk) z pohitlerowskiej powodzi. W latach 80. ubiegłego wieku Cywilizacja Ekspatriantów oraz ich potomkowie dokonali rewitalizacji wolności.

Tak więc, gdyński modernizm tworzyli niezwykli ludzie. Dziś, dzięki nim, osobom – twórcom cywilizacji i kultury ekspatriantów, Gdynia jest rozsławiana w świecie, a w zasadzie nie tylko Gdynia, bo i województwo pomorskie, i Polska. Tak więc gdyński modernizm i starania o nagłośnienie go w świecie, są godne nadzwyczajnej uwagi, by nie utracić ani słowa, wypowiedzianego na temat gdyńskiego modernizmu – dzieła, dzięki któremu Gdynia ma szansę znaleźć się na prestiżowej Liście UNESCO – w wykazie najcenniejszych dla historii świata, obiektów. Wniosek został złożony już dwa lata temu.

Poniżej: nagranie wypowiedzi podczas konferencji prasowej 15 kwietnia 2025 roku (do pobrania)

Nagranie z konferencji na temat Gdyńskiego Modernizmu na Listę UNESCO

Źródło nagrania: Kazimierz Netka.

Naszym zdaniem, ważne jest, że uczestnicy spotkania, wielokrotnie i wyraźnie podkreślali, że to jest wniosek nie tylko Gdyni, ale przede wszystkim Rzeczypospolitej Polskiej, by gdyński modernizm wpisać na Listę UNESCO. Na niektórych obszarach województwa pomorskiego takich wyraźnych deklaracji dotyczących wielu dokonań Rzeczypospolitej, się nie słyszy, a wprost przeciwnie, są przykłady prób przywłaszczania sobie polskich dokonań w województwie pomorskim.

Fot. Kazimierz Netka.

Wiele wiadomości na temat tych starań o wpisanie gdyńskiego modernizmu na Listę UNESCO, usłyszeliśmy podczas konferencji prasowej w Gdyńskim Centrum Modernizmu przy ul. 10 Lutego (Miejska Informacja Turystyczna). O staraniach dotyczących wpisania Gdyńskiego Modernizmu na Liste UNESCO mówili m.in.: Oktawia Gorzeńska – wiceprezydentka Gdyni; prof. Robert Hirsch – Miejski Konserwator Zabytków; Celina Łozowska – kierownik Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków; Joanna Leman – kierownik Biura Współpracy z Zagranicą Urzędu Miasta Gdyni. Konferencję prowadził red. Tomasz Złotoś – rzecznik prasowy Urzędu Miasta Gdyni.

Fot. Kazimierz Netka.

– Bardzo się cieszę że spotykamy się dzisiaj w tym wyjątkowym miejscu czyli w Centrum naszego Gdyńskiego Modernizmu, właśnie po to żeby opowiedzieć więcej o naszych staraniach, naszych czyli Polski, nie tylko oczywiście Miasta Gdyni ale przede wszystkim Polski, o wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO – mówiła Oktawia Gorzeńska – wiceprezydentka Gdyni. – Obecnie procedowany jest wniosek, który został oficjalnie złożony w 2023 roku przez Rzeczpospolitą Polską dotyczący właśnie Gdyni, naszego obszaru, naszego śródmieścia. Wniosek nosi tytuł w języku angielskim: „Gdynia Early Modernist City Center” czyli „Wczesnomodernistyczne centrum Gdyni”, bo o tym mówimy, o tym naszym dobru, o którego wpis właśnie staramy się, żeby znalazł się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Co jest istotne kandydatura naszego gdyńskiego śródmieścia wczesnomodernistycznego jest wnioskiem ponad politycznym. Ten wniosek nie budzi kontrowersji ale tak jak powiedziałam wcześniej jest wnioskiem Państwa Polskiego. Dzisiaj widzimy potrzebę wyjścia szerzej z tą informacją na ten temat dlatego że ta rozpoznawalność dziś jest nam bardzo potrzebna. Za moment zresztą pan konserwator i pani kierownik opowie o samym wniosku a pani kierownik Joanna Leman opowie też o tym jakie są kolejne kroki w tejże procedurze. Co jest ważne: wniosek jest wnioskiem Rzeczpospolitej Polskiej o czym już trzeci raz mówię ale oczywiście opracowania przygotował Urząd Miasta Gdyni, który od wielu lat dba o nasze dziedzictwo II Rzeczypospolitej Polskiej, żeby było jak najlepiej chronione. Przypomnę tylko, że obszar Śródmieścia został wpisany do rejestru zabytków w roku 2007 a uznany za pomnik historii w roku 2015 rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Oddaję głos panu, panie konserwatorze.

Fot. Kazimierz Netka.

– No ja też się cieszę, że państwo przybyli, żeby wesprzeć kandydaturę, mamy nadzieję na naszą swoją kandydaturę. To jest kandydatura jak pani powiedziała nie tylko Gdyńska ale po prostu Polska, bo na liście światowego dziedzictwa dzisiaj jest tylko 17 wpisów z Polski, tak że jest to bardzo elitarna lista, lista światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. No i bardzo trudno na tę listę się dostać. To jest lista, w której obiekty figurujące na tej liście naprawdę są obiektami rozpoznawalnymi na całym świecie ponieważ są są gdzieś przedstawione w publikacjach, jest cała turystyka związana z Listą UNESCO, więc jest to coś naprawdę bardzo prestiżowego. Jeżeli dodamy do tego, że na tej liście znajduje się na przykład Stare Miasto w Krakowie czy Starówka Warszawska no to to to mamy świat jakiej kategorii obiekty polskie są na tej liście. Dodam jeszcze może do tego o czym powiedziała pani prezydent, że te działania związane z ochroną i w ogóle z tym całym procesem, rozpoczęły się około 20 la temu, bo jeżeli w 2007 roku Śródmieście zostało wpisane na listę zabytków, a w 2015 zostało uznane za pomnik historii, no to zobaczycie państwo, to jest proces naprawdę można nazwać ekspresowym czyli od uznania na arenie nazwijmy to lokalnej, wojewódzkiej, czyli wpisu do wojewódzkiego rejestru poprzez uznanie na arenie ogólnopolskiej czy uznanie rozporządzeniem prezydenta RP za do Pomnik Historii, do kandydowania na listę światową. Uważam, że to jest naprawdę ogromny zaszczyt i prawdę mówiąc niezależnie od tego jaka będzie decyzja Komitetu Światowego Dziedzictwa, bo to będzie decyzja, którą podejmą specjaliści z całego świata, którzy dzisiaj stanowią właśnie przedstawicieli różnych krajów i tam Europa jest w mniejszości więc mieli świadomość też kto będzie o tym decydował. O tym powie pani kierownik Leman więc już w tej chwili osiągnęliśmy naprawdę ogromny sukces. Wydaje nam się, że jest to jest bardzo dużo. Pani prezydent powiedziała też o tym że ten wniosek jest ponadpolityczny. Nie chcę przywołać innych przykładów ale to jest naprawdę bardzo ważne, że wniosek rzeczywiście został uznany za godnego reprezentanta naszego kraju aby ten nasz kraj reprezentować właśnie jako dziedzictwo to najważniejsze. Jaki to jest obszar może o tym powiem Zobaczcie państwo, tu za nami jest slajd. Czerwonymi liniami zaznaczone są granice tego obszaru To jest obszar, na którym się oczywiście znajdujemy; on ma około 77 hektarów ale już w czasie tych prac 20 lat temu uznano i wytypowano ten obszar, ponieważ jest to przestrzeń Śródmieścia, która została zagospodarowana w okresie międzywojennym. Czyli krótko mówiąc: do 39 roku udało się taką część Śródmieścia zrealizować i to jest to jest to dziedzictwo właśnie przedwojenne, które po wojnie było uzupełniane. O tym warto tez powiedzieć. I kolejne pokolenia powojenne również kontynuowały zabudowę tego układu urbanistycznego więc musimy mieć pełną świadomość tego, że pewne rozwiązania właśnie, które w 1926 roku – wtedy powstał pierwszy plan – które wtedy zaproponowano, właściwie są cały czas realizowane do dzisiaj bo nawet dzisiaj różnego rodzaju kamienice deweloperskie, one tak że wpisują się w ten układ historycznego, więc to powoduje że uważamy że naprawdę dzisiaj mamy czym się pochwalić że Śródmieście Gdyni jest przykładem takiego nowoczesnego miasta ukształtowanego w latach 20 – 30 i potem kontynuacja następowała po wojnie no i dzisiaj to miasto jest właśnie takim uniwersalnym bardzo przyjaznym.

– Jeśli chodzi o samą procedurę to tak jak już powiedziano, decyzja zapadnie na sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa, która została zaplanowana na lipiec tego roku od 6 do 16 lipca – potwierdziła Joanna Leman – kierownik Referatu Współpracy z Zagranicą Urzędu Miasta Gdyni. Spodziewamy się, że ta decyzja zapadnie raczej w połowie lipca. Tę decyzję podejmie 21 państw, które w tej chwili tworzy Komitet Światowego Dziedzictwa. Tak jak powiedział pan konserwator, są to kraje europejskie ale tutaj jest dosyć niewielka reprezentacja; mamy między innymi Belgię, Włochy, Ukrainę Grecję ale są też kraje z Ameryki Północnej, Meksyk, jest też Argentyna, Azja, Wietnam, Korea Południowa, Japonia, tak że jest bardzo silna reprezentacja też innych kontynentów. Jest też i Afryka, Senegal, Ruanda dach i te kraje podejmą decyzję czy wpisać Gdynię na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Ta decyzja zostanie podjęta po otrzymaniu rekomendacji ze strony organizacji, która pełni rolę takiego ciała doradczego dla UNESCO. Jest to organizacja ICOMOS – International Council on Monuments and Sites – czyli Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych, która zajmuje się opiniowaniem wartości dziedzictwa, które pretenduje do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Między innymi rada taka deleguje eksperta, który przyjeżdża na miejsce i ocenia wartość tego dziedzictwa , które ma zostać wpisane. My też jesteśmy po takiej wizycie, po takiej misjio technicznej. W Gdyni był taki ekspert ICOMOS. Przebywał w zeszłym roku, w sierpniu i po swojej wizycie sporządził raport. Na bazie tego raportu z kolei ICOMOS sporządził dość cząstkowy raport prosił też nas o uzupełnienie pewnych kwestii, przesyłało szczegółowe pytania, na które odpowiadaliśmy i teraz czekamy na rekomendacje ICOMOSu. Ta informacja powinna do nas trafić półtora miesiąca przed sesją Światowego Komitetu Dziedzictwa i wtedy czekamy na posiedzenie na tę sesję Komitetu na której zapadnie decyzja czy Gdynia zostanie wpisana, czy nie.

Fot. Kazimierz Netka.

– Był jeszcze panel w Paryżu, w grudniu, w którym braliśmy udział wcześniej z panem konserwatorem i z panią kierownik i z panem ambasadorem przy UNESCO, z panem ambasadorem Lewickim – wspominała wiceprezydent Oktawia Gorzeńska. – Było to bardzo ważne dlatego że mogliśmy wtedy bezpośrednio odpowiedzieć na pytania właśnie te, które wynikały z raportu eksperta, który odwiedził nas w zeszłym roku w Gdyni. Odpowiadaliśmy właśnie może nie na takie wątpliwości, a bardziej doprecyzowania rzeczy, bo wiadomo, że tutaj szczególnie właśnie zespół Biura Miejskiego konserwatora zabytków bardzo mocno jest zaangażowany w to tak naprawdę od początku w te działania. Wspólnie z panią kierownik więc tutaj dzieje się wszystko od środka, ale też trzeba o tym właśnie opowiedzieć jakby szerzej odpowiedzieć na te pytania.

Jeszcze chcieliśmy pokazać, że mamy z jednej strony nasz wniosek, czyli to jest taka naprawdę słusznych rozmiarów publikacja. Może oddam panu, panie konserwatorze. I z drugiej strony to co jest ważne, że my też zobowiązujemy się w tych naszych miejskich działaniach czyli jako samorząd, do dalszej troski o nasze dziedzictwo. Oczywiście dzisiaj mówimy o tym wczesnomodernistycznym Śródmieściu ale co istotne też o tym żeby działania związane z modernizmem choćby to jak to działanie jakim jest to Centrum, w którym jesteśmy czy inne kwestie warsztatami, z działaniami upowszechniającymi nasz modernizm, żeby po prostu też uwspólniać to żeby integrować, żeby te działania były takie bardziej komplementarne. To jest też nasze zobowiązanie jako samorządu.

Fot. Kazimierz Netka.

Co ważne, tutaj pani kierownik o tym nie mówiła, ja to dodam, co jest istotne: kiedy ekspert odwiedził nas w zeszłym roku dla niego bez wątpienia taką największą wartością w ogóle tych wszystkich działań było to, że modernizm, on jest już częścią takiej tkanki, można powiedzieć jakiejś tożsamości gdyńskiej w tej chwili i widział szereg działań związanych właśnie modernizm, ztym co się dzieje czy tutaj w Centrum Gdyńskiego Modernizmu czy w ogóle szereg innych lokalnych działań, które prowadzą różne osoby i związane z naszymi instytucjami miejskimi ale też związane mniej formalnie powiedziałabym, działają w mieście. To też było takim bardzo ważnym można pojeździć aspektem tego spotkania.

Przy okazji właśnie jakby w duchu upowszechniania tego co się dzieje, mówienia dzisiaj głośno nie tylko wniosku ale znowu o naszym modernizmie gdyńskim, chcielibyśmy zaprosić na spotkania Wtorki z gdyńskim modernizmem“. Będą się one odbywały w Muzeum Miasta Gdyni w maju. Chcemy wyjść do mieszkańców, mieszkanek z informacją na temat samego wniosku; co to jest dlaczego to jest ważne, dlaczego bycie na liście światowego dziedzictwa UNESCO jest istotne żeby po prostu też ta wiedza poszła odo mieszkanek, mieszkańców, bo tych pytań wiemy że jest dużo.

Fot. Kazimierz Netka.

– Proszę państwa, może trochę powiem o liście światowego dziedzictwa – zaproponował prof. Robert Hirsch – Miejski Konserwator Zabytków w Gdyni. -Obiekt który ma na tej liście się znaleźć, jest przez ekspertów z całego świata którzy znają się na tym wypadku na modernizmie i to musi być obiekt który spełnia tak zwany warunek wyjątkowy uniwersalnych wartości czyli jak to zdefiniowano: outstanding universal value czyli obiekt który jest tak naprawdę czymś wyjątkowym w skali całego świata i w związku z tym ta lista obejmuje takie obiekty. W związku z tym nasz wniosek nazywa się – bo może państwo to zdziwi – Wczesnomodernistyczne centrum miasta, czyli wniosek dotyczy Śródmieście Gdyni oczywiście, ale także pokazuje pewną charakterystyczną urbanistyka naszego miasta, która jest bardzo nowoczesna ale jednocześnie jest silnie oparta w tradycji. Krótko mówiąc, mamy strukturę zabudowy taką, że są kwartały zabudowy ale z pustymi wnętrzami, które są przeznaczone na takie dziedzińce, podwórza. Takiego zespołu nie ma na na liście światowego dziedzictwa do dzisiaj. Musieliśmy wykazać bo to jest obowiązujący element całej takiej dokumentacji którą określa się jako nomination dossier.

Musieliśmy wykazać, że inne obiekty modernistyczny, których jest już trochę na Liście światowego dziedzictwa, no nie są podobne do Gdyni i Gdynia w tej grupie byłaby wyjątkowa. I podam tylko, z jakimi obiektami Gdynię porównywaliśmy. To byr na przykład Asmara to była Lubljana, Kowno Tel Aviv, Ivryja Berlin, obiekty Bauhausu, Dessau, Brasilia, Rabat, Shanghai Stalowa Wola i Nowa Huta. Zobaczcie państwo, jest ogromny przegląd obiektów z całego świata i tak naprawdę Gdynia spełnia ten warunek, że jest miastem no właśnie takim nowoczesnym jednak bardzo mocno osadzonym w tradycji. Jest jedynym miastem, które jest bardzo mocno otwarte na morze. To bardzo silnie podkreślone zostało we wniosku, że mamy tak naprawdę no znakomitą oś: 10 Lutego, Dlwer Kościuszki i Aleja Jana Pawła II czyli Molo Południowe i to jest jedyne tego typu rozwiązanie w ogóle no w Europie i na świecie jest też i wiele takich rozwiązań, że mamy do czynienia tak naprawdę z pirsem reprezentacyjnym. To nie jest kolejny pirs przemysłowy, który został zaadaptowany na cele publiczne tylko mamy zbudowany przed wojną w celach właśnie takich wielofunkcyjnych jako rekreacyjny, spacerowy, turystyczny znakomity pirs. To jest naprawdę ta przewaga Gdyni nad innymi miejscami no i przez to otwarcie które jest i od strony bulwaru i od strony Kamiennej Góry. Tak naprawdę w Śródmieściu tak jak wiemy większość ulic zmierza w kierunku morza. Tak że to będą musieli uznać eksperci.

Skąd pochodzili twórcy gdyńskiego modernizmu? – zapytaliśmy.

Przede wszystkim to byli architekci, którzy byli wykształceni na Politechnice Lwowskiej i Politechnice Warszawskiej bo tutaj nie było architektów. Oczywiście działała Technische Hochschule w Gdańsku, ale tam nie kształcili się polscy architekci, więc to byli po prostu przyjezdni architekci, przede wszystkie z Warszawy i z Lwowa no i których wspomnienia są fascynujące odpowiedział prof. Robert Hirsch – Miejski Konserwator Zabytków w Gdyni.

Oto niektórzy architekci – twórcy Gdyńskiego Modernizmu: Stanisław Ziołowski, Jerzy Muller, Stefan Reychman, Stanisław Płoski, Marian Maśliński, Zbigniew Kupiec, Tadeusz Jędrzejewski, Bohdan Damięcki, Tadeusz Sieczkowski, Tadeusz Kossak, Roman Piotrowski, Wacław Tomaszewski, Zbigniew Karpiński, Roman Sołtyński, Stanisław Prochaska, Kazimierz Krzyżanowski.

Fot. Kazimierz Netka.

Jak gdyński modernizm przetrwał II wojnę światową? – zapytaliśmy.

– Jak wiemy Gdynia była ofiarą nalotów, alianckich, od 943 roku. Port był bardzo mocno bombardowany i wiele obiektów, na przykład Dworzec Morski, zostało mocno zniszczonych. No i okazuje się że Śródmieście na przykład przetrwało w dobrym stanie bo nawet obiekty które uległy spaleniu, tak jak budynek, w którym jesteśmy – mówił prof. Robert Hirsch – Miejski Konserwator Zabytków w Gdyni. – Ten budynek strawił pożar ale dzięki temu, że miał żelbetowa konstrukcję, znakomicie wytrzymał tę pożogę wojenną. Okazało się, że stropy ugięły się o kilkanaście centymetrów, żelbetowe pod wpływem wysokiej temperatury, ale nadal nadawały się do użytkowania już potem w trakcie odbudowy. No i przede wszystkim trzeba powiedzieć o tym, że miasto zostało tak zaprojektowane, że są szerokie ulice, trwała konstrukcje budynków, już od lat 30. urząd budowlany nie pozwalał budować drewnianych dachów, właśnie po to, żeby te budynki spełniały wymogi obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej. Zresztą pod koniec lat 30. już w Polsce obowiązywało takie rozporządzenie, bo już spodziewano się konfliktu zbrojnego no i wtedy wprowadzono takie przepisy żeby miasta tak naprawdę nie były w taki sposób zdestruowane jak chociażby Stare Miasto i Główne Miasto Gdańsk, gdzie gdzie pożar tak naprawdę był w stanie zniszczyć ogromne, wielohektarowe zespoły miejskie. Modernizm się przed tym obronił, dzięki właśnie swojej nowoczesności przede wszystkim konstrukcji ale także dzięki bardzo przemyślanemu sposobami projektowania.

Oto wiadomości, które przekazał nam red. Tomasz Złotoś – rzecznik prasowy Urzędu Miasta Gdyni:

Informacja na temat kandydowania Gdyni jako wniosku RP na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (WHL)

Kazimierz Netka

Proszę, czytaj również na portalu: Pulsarowy.pl